Poreklo predrasuda, stereotipa, ali i osporavanja samog feminizma je neodvojivo od uloga koje su muškarci i žene tokom istorije imali.
Žena kroz istoriju
Postavlja se pitanje zašto je žena morala da osvaja prava i slobode koje su muškarci već posedovali, a odgovor leži u tome da su istoriju žene stvarali muškarci, određujući njenu sudbinu čak i u matrijarhatu.
Zahvaljujući Simon de Bovoar i „Drugom polu” (1949) u kojem je definisala uzrok podređenosti žena i mehanizme njenog opstanka kroz istoriju, feminističke teorije su dobile vrlo važne polazne osnove.
Između muškaraca i žena postoji suštinska razlika koju je nemoguće eliminisati ili zanemariti. Naime, biološka činjenica je da je ljudska vrsta podeljena na dva pola koja se razlikuju radi razmnožavanja. Biološka sudbina žene je određena njenim telom, organima, mogućnošću začeća, rađanjem i donošenjem na svet potomstva. Materinstvo će tako, od samih početaka istorije čovečanstva, apsorbovati najveći deo njene snage i vremena, i odrediti joj položaj u zajednici. Stoga su poslovi žene, kao „slabijeg” pola, najčešće vezani za kuću i oko kuće.
Ako matrijarhat nije mit, zlatno doba žena je postojalo onda kada su rađanje i plodnost zemljišta bili misterija - kada su deca i zemlja pripadale klanu majke, kada je žena svojim produktivnim radom (grnčarija, tkanje, povrtarstvo) imala značajnu ulogu u ekonomiji, a ženska božanstva bila obožavana zbog straha od tajanstvenosti i ćudljivosti same prirode.
Kada je muškarac otkrio svoju neophodnost pri začeću, alatke koje su mu omugućile krčenje šuma i kultivisanje većih zemljišnih poseda, onda kako zemljište učiniti plodnijim, kako izgraditi puteve, a druge ljude pretvoriti u robove - kada je konačno iskoristio svoje biološko preimućstvo i iznova stvorio svet, tada je odredio i ulogu žene koju će ona imati i vekovima kasnije.
Kada se ljudska vrsta uzdigla do pisane reči, patrijarhat je definitivno trijumfovao, iako ne svuda u radikalnoj formi. Religije su suštinski gajile neprijateljstvo prema ženama, a zakone su sastavljali muškarci. Žena uglavnom ništa nije posedovala, a nju su posedovali prvo otac, zatim muž.
Žena je retko kad imala priliku da se iskaže, sistematski obrazuje ili bavi „mislećim stvarima” koje su bile rezervisane uglavnom za muškarce, kurtizane i one povlašćene rođenjem (ekonomska nezavisnost im je zajednički imenitelj).
U 18. veku slabi uticaj religije na svetovne stvari, prosvetiteljska reforma je u zaletu, brojna otkrića (parne mašine) menjaju dotadašnji svet. Prelaz na mašinsku proizvodnju je, u tekstilnoj industriji, uposlio mnoge žene, koje su sticanjem materijalne autonomije, stekle i određene slobode u načinu života. Međutim, njihova zarada je bila toliko mizerna, te nisu mogle živeti bez pokroviteljstva. U ovom veku se prvi put javlja postojana ideja i zahtev o učešću žena u javnoj sferi, insistiralo se na njihovim političkim pravima, ali i na istom obrazovanju koje bi pokazalo da „slabijem” polu ne nedostaje ni intelekt ni vrlina.
No, solidarnost među ženama, pripadnicama različitih klasa, nije bila na zavidnom nivou, pa će i svoja prava, uz podršku nekih muškaraca i od strane muškaraca na pozicijama moći, osvajati postepeno.
Dakle, vidimo da je trijumfom patrijarhata, iz polaznih polnih razlika stvoren „rodni okvir” – muškarac i žena (rod) koji će vekovima opstajati kao skup dodeljenih, društveno nametnutih, stečenih uloga koje ne treba menjati. Iako žena (pol), sama po sebi, nije bez vrednosti - zahvaljujući mitu, društvu, kulturi, religiji, istoriji, civilizaciji u celini – opstaje kao manje „vredna” i nesposobna da samostalno odlučuje. Iz takvog patrijahalnog položaja žene razvija se feminizam.
Prvi talas feminizma (početak 19. veka, pa sve do kraja Drugog svetskog rata)
Ovaj period se odnosi na borbu žena za politička prava. Prve feministkinje su bile uglavnom žene iz srednje ili više klase koje nisu težile univerzalnom zakonu koji bi svim ženama omogućio pravo glasa. Boreći se za moralni preobražaj ljudskog roda isticale su moralnu nadmoć žene koja počiva u majčinskim vrlinama – čestitost, nežnost, briga za druge. Iz svojih ideoloških pozicija nisu zamišljale da će emancipaciju žena osvojiti one koje su ratom i nemaštinom bile prinuđene na rad.
Početak i tok Prvog svetskog rata (kao uostalom i Drugog) su imali presudan značaj u pokazivanju da je pređašnja patrijahalna podela rodnih uloga nametnuta, i da se žene snalaze sasvim dobro čak i u industriji oružja, ali i na samom ratištu. Nakon završetka ratova propaganda je različitim sredstvima (javna osuda, slavljenje uloge majke i žene, promocija nove moderne žene) intezivno radila na istiskivanju žena iz javne sfere i njihovom povratku u privatnu sferu (domaćim, kućnim poslovima).
Danas je opšteprihvaćeno da su pravo glasa žene osvojile zahvaljujući borbi sufražentkinja i udruženoj akciji. U ovom razdoblju, većina žena - u Evropi, Americi i SSSR-u - zaista i dobija pravo glasa, iako je teško odrediti konkretne zasluge žena za sve promene koje su se zbile u tom periodu.
Drugi talas feminizma (1960 – 1980)
„One nemaju vlastitu prošlost, istoriju, religiju: nemaju, kao proleteri, solidarnost u radu i interesu. Među njima nema čak ni one prostorne pomešanosti koja od američkih crnaca, Jevreja iz geta, radnika iz Sen Denia ili fabrike Reno, čine jednu zajednicu. One žive rasute među muškarcima, vezane kućom, radom, ekonomskim interesima, društvenim položajem za izvesne muškarce – oca ili muža, mnogo čvršće nego za druge žene. Buržujke su solidarne sa buržujima, a ne sa ženama proleterima; bele žene s belim muškarcima, a ne sa crnkinjama.” („Drugi pol”)
Ovo je citat uzet iz knjige koja će imati presudan uticaj na feminističku teoriju svojim razmatranjima samog patrijarhata i ulogom muškarca i žene u njemu. Tako je polna razlika, rod i patrijarhat, bar isprva, ujedinio feminizam. Feministkinje drugog talasa (Amerikanke, Francuskinje, Britanke) su - na ideji da se ženom ne rađa, već postaje – gradile različite teze o položaju žena u savremenom svetu i načinima prevazilaženja rodne neravnopravnosti.
U ovom period nastaje više ženskih pokreta. Liberalni feminizam smatra da postojeći društveni poredak treba popraviti, a ne rušiti. Treba menjati zakonodavstvo, a najvažniji zadatak je obrazovanje žena i podsticanje na političku participaciju. Socijalistički i radikalni feminizam smatraju da treba izvršiti korenite promene društva, socijalistički uništavanjem klasne nejednakosti i kapitalizma, a radikalni rušenjem patrijarhata i potpunim odbacivanjem rodnih uloga. Na periferiji se nalaze lezbejski feminizam i crne feministkinje za koje „sestrinska solidarnost” nije do kraja važila, kao ni politika identiteta. Glavna postignuća ženske borbe u ovom periodu je pravo na pobačaj, na dostupnost obrazovanja, jednake plate i građanska prava.
Treći talas (od ’90-ih godina 20. veka do danas)
Današnja feministička borba se koncentriše na politiku razlike, te je suštinski multidiscplinarna. Rađaju se nove teorijske discipline – Kvir (Queer) i postkolonijalna teorija, crnačke studije, studije etniciteta, transfeminizam, eko-feminizam, individualni feminizam itd. Težnje su uglavnom usmerene ka zadržavanju i unapređenju osvojenih prava, ali i ka ukidanju javnog seksizma i stereotipa.
„Feminizam kao ružna reč"
Od samih početaka ženske borbe vladalo je mišljenje da su to „muškobanjaste” žene koje hoće da postanu muškarci, ili pak, nemaju dovoljno intelektualnih kapaciteta da se bave „mislećim stvarima” i samostalno odlučuju. Kada je nastalo više ženskih pokreta, lezbejske feministkinje su nazivane „ružičastim napastima i varalicama” čak i od strane samih žena, čemu su delimično doprinele i Radicalesbians isticanjem svog „preimućstva” u odnosu na druge žene (one su istinski nezavisne od muškaraca) i zahtevom za razaranjem heteroseksualne strukture koja je osnov ženine povezanosti sa muškim tlačiteljem. Ostalo je učinila propaganda konzervativaca koji su devedesetih godina sve feministkinje nazvali lezbejkama i feminacistkinjama.
Predrasude i propaganda da su sve feministkinje ogorčene, netolerantne, neduhovite, lezbejke, mrziteljke muškaraca, komunistkinje, agresivne, nametljive, sklone dominaciji i pozitivnoj diskriminaciji je učinila da danas većina mladih žena, koje ne bi trpele institucionalizovanu nepravdu, izbegava sebe da nazove feministkinjom.
Rasprava o feminizmu na internetu: „Nauka je ženskog roda, ali je i kecelja”
Martovsko zgražavanje jednih i odbrana drugih ljubičastih kecelja, koje su aktivistkinje postavile na spomenik patrijarhu Pavlu, Nikoli Tesli, Dositeju Obradoviću i drugim znamenitim muškarcima, autorku ovog teksta je inspirisalo da isti napiše i pokuša da objasni istoriju i značaj feminizma.
Svi smo čitali te rasprave na internetu, podsmevanje samoj akciji, šaljive dosetke, ali i ozbiljne tekstove koji brane jednu ili drugu stranu.
Poruke na keceljama nisu bez smisla, jer pravo na obrazovanje, pobačaj, kao i sva druga prava žene su morale da osvoje različitim vidovima borbe i udruženog delovanja. Od samih početaka žena nije uživala ista prava i mogućnosti; vezana za kuću i oko kuće, uzimala je kecelju, ali ne i knjigu.
Nadalje, prava i mogućnosti koje danas imamo, često bivaju napadnuta od strane desno orijentisanih političkih struja, što je verovatno aktivistkinje i inspirisalo da ih postave u javnom prostoru, ukazujući da isti pripada i dalje uglavnom muškarcima.
S druge strane shvatamo i zamerke ljudi koji ukazuju na to da taj „performans” služi međusobnom „tapšanju” onih koji su sa takvim idejama već upoznati ili se slažu, a da ne dopire do onih žena koje su i dalje ugrožene. Njihove zarade su manje od zakonom propisanog minimuma, one žive u malim sredinama koje obiluju stereotipima, obično su izložene nekoj vrsti nasilja ili se naprosto ne slažu s tim načinom delovanja. Za njih je takva akcija besmislena, jer ništa ne menja ni u konkretnoj situaciji ni u svesti muškaraca i žena koje patrijarhat i dalje žive.
Izvori:
Simon de Bovoar, „Drugi pol"
Adriana Zaharijević, „Kratka istorija sporova: Šta je feminizam?"
Toril Moi, „Feminizam kao ružna reč"
